عمرو بن مسعدهعمروبن مَسْعَدَة، بن سعیدبن صول‌بن صول، از برجسته‌ترین دبیران و کاتبان مأمون عباسی بوده است. ۱ - آباء و اجدادجدّش، صول، ترک‌نژاد، از حکام محلی گرگان و بر آیین زرشت بود که در زمان خلافت سلیمان‌بن عبدالملک و توسط یزیدبن مهلب اسلام آورد البته برخی از آنان بعدها خود را به نژاد عرب منتسب ساختند. بعدها، همۀ اعضای این خاندان به عباسیان پیوستند و در مناصب اداری، به‌ویژه کتابت، مشاغل مهمی به دست آوردند. دربارۀ مسعده پدر عمرو گفته اند که ابتدا از موالیان خالدبن عبدالله قسری (امیر عراق) بود و شغل دبیری داشت و بعد از آن دبیر خالدبن برمک و نیز کاتب ابی‌ایوب (وزیر رسایل منصور) شد. [۵]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۵، ص۲۱۲۹.
مسعده چهار پسر داشت که یکی از آنان عمرو بود. گفته شده که در زمان خلافت هارون‌الرشید، وی از کارگزاران جعفربن یحیی برمکی بود. [۶]
محمدبن عبدوس جهشیاری، کتاب الوزراء و الکتاب، ج۱، ص۲۱۶.
در زمان خلافت مأمون، وی به جرگۀ کتّاب حسن‌بن سهل پیوست وسپس از کاتبان ممتاز مأمون شد. در این زمان، او بر چهار دیوان رسایل، خاتم، توقیع و ازمّه ریاست داشت. [۸]
ابن‌ابی‌طاهر طیفور، بغداد فی تاریخ خلافة العباسیه، ج۱، ص۱۲۹.
دربارۀ نقش او در دیوان مظالم [۱۰]
ابن‌ابی‌طاهر طیفور، بغداد فی تاریخ خلافة العباسیه، ج۱، ص۱۱۹.
و امر خراج اهواز نیز خبر داده شده است. [۱۲]
محسن‌بن علی تنوخی، الفرج بعد الشده، ج۳، ص۳۰۶.
۲ - مقام وزارتراجع به مقام وزارت او اختلاف‌نظر وجود دارد؛ برخی معتقدند که او به مقام وزارت رسید [۱۳]
ابن‌ابی‌طاهر طیفور، بغداد فی تاریخ خلافة العباسیه، ج۱، ص۱۱۹.
[۱۴]
مسعودی، التنبیه، ص۳۵۲.
[۱۵]
عبدالملک‌بن محمد ثعالبی، تحفة‌الوزراء، ج۱، ص۱۱۶.
برخی او را فقط در شمار کتّاب آورده‌اند [۱۸]
ابن‌عبدربه، العقد الفرید، ج۴، ص۱۵۱.
[۱۹]
العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، ج۳، ص۳۷۷.
[۲۱]
مسعودی، التنبیه، ص۳۵۲.
یاقوت حموی بر آن است که بعضی شعرا، به دلیل بزرگی منزلتش، او را وزیر می‌نامیدند. [۲۲]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۵، ص۲۱۳۰.
با این همه، کثرت روایاتی که او را وزیر دانسته‌اند، با آنچه از قول وی در بارۀ ویژگیهای ضروری برای وزیر یاد شده [۲۳]
عبدالملک‌بن محمد ثعالبی، تحفة‌الوزراء، ج۱، ص۶۵.
، می‌تواند حاکی از اشتهار عنوان وزیر برای او باشد تنوخی، [۲۴]
محسن‌بن علی تنوخی، الفرج بعد الشده، ج۳، ص۳۰۶ ـ ۳۱۳.
که ضمن حکایتی، عمرو را وزیر خوانده است. قس ابن‌عبدربه، [۲۵]
ابن‌عبدربه، العقد الفرید، ج۴، ص۱۶۱ـ۱۶۲.
که این ماجرا را به اشتباه به روزگار معتصم منتسب ساخته است. احتمال دارد چنین اشتهاری به سبب نفوذ فراوان وی در دربار مأمون بوده باشد؛ چه، وی را یکی از ارکان حکومت مأمون خوانده¬اند [۲۷]
عبدالملک‌بن محمد ثعالبی، تحفة‌الوزراء، ج۱، ص۱۱۵-۱۱۶.
و اخبار متعدد نقل شده از وی دربارۀ وقایع روزگار خلافت مأمون نیز از حضور فعال وی در دستگاه حکومتی مأمون خبر می‌دهد [۲۸]
۱۲۶، ابن‌ابی‌طاهر طیفور، بغداد فی تاریخ خلافة العباسیه، ج۱، ص۴- ۶.
درخصوص اظهارنظر مأمون دربارۀ خدمات طولانی و مداوم عمرو به وی. عمرو در سال ۲۱۰ در پی دریافت گزارشهایی مبنی بر ارتباط پنهانی عبدالله بن طاهر (از سرداران مأمون) با نصربن شبث (حاکم شورشی کَیسوم)، به عنوان فرستادۀ ویژۀ خلیفه نزد عبدالله رفت و او را تهدید به برکناری از مقامش کرد. این تهدید مؤثر واقع شد و اندک زمانی بعد، در پی عملیات جنگی عبدالله در مناطق شورشی، نصربن شبث خود را تسلیم کرد [۳۱]
تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۴۶۰.
در سال ۲۱۵ عمرو، مأمون را در لشکرکشی به روم شرقی همراهی نمود. [۳۲]
محسن‌بن علی تنوخی، الفرج بعد الشده، ج۳، ص۳۰۶.
[۳۳]
المحاسن و المساوی، ابراهیم‌بن محمد بیهقی، ج۲، ص۱۴۸.
۳ - کتابت و دبیریصرفنظر از جایگاه سیاسی برجستۀ عمرو، تبحر او در کتابت و دبیری، ویژگی دیگری بود که بر اهمیت او می‌افزود. [۳۴]
ابراهیم‌بن محمد بیهقی، المحاسن و المساوی، ج۲، ص۱۹۳.
[۳۵]
عبدالملک‌بن محمد ثعالبی، خاص‌الخاص، ص۸.
[۳۶]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۵، ص۲۱۳۰.
نمونه‌های متعددی از نامه‌ها و رسایل عمرو دربارۀ موضوعات گوناگون، به عنوان نثری شاخص و بدیع، در متون و منابع کهن برجای مانده است [۳۷]
المحاسن و المساوی، ابراهیم‌بن محمد بیهقی، ج۲، ص۱۹۰.
[۳۸]
تحفة‌الوزراء، عبدالملک‌بن محمد ثعالبی، ج۱، ص۱۳۸ـ۱۳۹.
[۳۹]
تاریخ طبری، ج۸، ص۵۹۹ـ۶۰۰.
[۴۰]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۵، ص۲۱۳۱.
او در شعر نیز تبحر داشت [۴۱]
نصوص ضائعه من کتاب الوزراء‌و الکتاب، ج۱، ص۴۸.
و ذهبی او را شاعر نیز دانسته است. [۴۲]
ذهبی، طبری، ج۱۰، ص۱۸۲.
این نظر البته به دلیل تعلق عمرو به خاندانی دبیر و کاتب، پذیرفتنی است، به‌ویژه آن‌که ابراهیم صولی شاعر نیز پسرعموی او بود. عمرو راوی روایاتی از طریق مأمون است و چندین نفر نیز از او روایت نقل کرده‌اند. تاریخ وفات عمرو را، به اختلاف، بین سالهای ۲۱۴ تا ۲۱۷ ذکر کرده‌اند [۴۶]
ابن‌قتیبه دینوری، المعارف، ج۱، ص۳۹۱.
[۴۷]
تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۴۶۶.
[۴۸]
العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، ج۳، ص۳۷۷.
[۴۹]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۵، ص۲۱۲۹.
وی در اَذَنه (شهری در سواحل شام، نزدیک طََرَسوس) درگذشت [۵۲]
تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۴۶۶.
[۵۳]
العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، ج۳، ص۳۷۷.
[۵۴]
یاقوت حموی، معجم‌الادباء، ج۵، ص۲۱۲۹.
گفته‌اند ثروتی هنگفت ازاو بر جای ماند، اما مأمون از مصادرۀ آن خودداری کرد. [۵۷]
مسعودی، مروج (بیروت)، ج۴، ص۲۹۹.
از او در بغداد، بناهایی به یادگار ماند که از آن جمله دو عمارت بود که تا سالها پس از مرگش همچنان به نام عمارات عمروبن مسعده معروف بود [۵۸]
خطیب بغدادی، ج۱۴، ص۱۱۲.
[۵۹]
تاریخ طبری، ج۹، ص۳۵۸.
۴ - فهرست منابع(۱) ابن‌ابار (محمدبن عبدالله قرضاعی)، اعتاب الکتاب، چاپ صالح اشتر، دمشق ۱۳۸۰/ ۱۹۶۱. (۲) ابن‌ابی‌طاهر طیفور، بغداد فی تاریخ خلافة العباسیه، بغداد/ بیروت ۱۳۸۸/ ۱۹۶۸. (۳) ابن‌خلکان، وفیات‌الاعیان. (۴) ابن‌عبدربه، العقد الفرید، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹. (۵) ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۲۱/ ۲۰۰۰. (۶) ابن‌قتیبه دینوری، المعارف، چاپ ثروت عکاشه، بی‌جا ۱۳۷۹/ ۱۹۶۰. (۷) ابراهیم‌بن محمد بیهقی، المحاسن و المساوی، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، بی‌تا. (۸) محسن‌بن علی تنوخی، الفرج بعد الشده، چاپ عبّود شالجی، بیروت ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸. (۹) عبدالملک‌بن محمد ثعالبی، تحفة‌الوزراء، چاپ حبیب علی راوی، ابتسام مرهون صفار، بغداد ۱۹۷۷. (۱۰) عبدالملک‌بن محمد ثعالبی، خاص‌الخاص، چاپ صادق نقوی، حیدرآباد، ۱۴۰۵/ ۱۹۸۴. (۱۱) محمدبن عبدوس جهشیاری، کتاب الوزراء و الکتاب، چاپ مصطفی سقّا، ابراهیم ابیاری، عبدالحفیظ شلبی، قاهره ۱۳۵۷/ ۱۹۳۸. (۱۲) خطیب بغدادی. (۱۳) ذهبی، طبری، تاریخ (بیروت). (۱۴) العیون و الحدائق فی اخبار الحقائق، بغداد، بی‌تا. (۱۵) مسعودی. (۱۶) مسعودی، مروج (بیروت). (۱۷) نصوص ضائعه من کتاب الوزراء‌و الکتاب. (۱۸) چاپ میخائیل عواد، بیروت ۱۳۶۴/ ۱۹۸۴. (۱۹) یاقوت حموی، معجم‌الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت۱۹۹۳. (۲۰) یعقوبی، تاریخ. ۵ - پانویس
۶ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «عمرو بن مسعده»، شماره۶۸۵۱. رده‌های این صفحه : درگذشتگان سال ۲۱۷ (قمری) | مقالات دانشنامه جهان اسلام
|